De radicaliteit van liefde

Liefde in tijden van stalins en ayatollahs

De radicaliteit van liefde bij Screćko Horvat

De kernvraag van dit boek luidt: hoe komt het toch dat de moraal inzake seksualiteit en liefde in de communistische Sovjet-Unie van de jaren ’30 even conservatief, achterlijk, kleinburgerlijk en ronduit repressief was als in het Iran van de ayatollahs nu?

Tot daar aan toe dat we niet schrikken van een repressieve moraal onder het bewind van geestelijke leiders van een woestijngodsdienst. Wat zij het leven noemen, betekent feitelijk het paradijs dat volgt na het leven, lees: de dood. Geen idealer leven dan de marteldood te sterven. Maar kom, eerlijk gezegd verwachten we zo’n attitude toch niet onder een communistisch bewind, want het communisme beoogt toch bevrijding? Bevrijding van de slavernij, maar ook zelfbevrijding. De Oktoberrevolutie beoogde toch een Nieuwe Mens?

DE NIEUWE MENS?

En het antwoord op die kernvraag? Moeilijk. De Nieuwe Mens verscheen effectief ten tijde van Lenin. De Sovjets keurden de meest progressieve wetten goed over de gelijkheid tussen man en vrouw en de rechten van de vrouw inzake bezit, echtscheiding en abortus. Zijn discussies met Gezellin Clara Zetkin, getuigen van Lenins overtuiging ter zake, hoewel hij de lijn niet doortrekt tot het feminisme van Zetkin, Aleksandra Kollontaj en Inessa Armand – de liefde van zijn leven. In de Sovjet-Unie anno 1934 echter, werd homoseksualiteit verboden, scheiden bemoeilijkt en abortus in de ban geslagen. Hoe verklaar je zoiets nu? We zijn terug bij af, bij de hamvraag van de Kroatische filosoof Horvat.

Niet dat Horvat nu de eerste zou zijn om het probleem aan te kaarten. Met name Wilhelm Reich brak er zijn hoofd over en schoof een duidelijke oplossing naar voren: zoals onder het communisme de staat uiteindelijk afsterft, zo dient ook de dwangmatige moraal geheel en al af te sterven (pp. 79-80). Logisch, want een repressief systeem wordt gestut door een repressieve moraal. Derhalve geldt ook het omgekeerde. Nieuw en leuk bij Horvat, is de eigenzinnige en eclectische mix waarmee hij de problematiek te lijf gaat: Ibn Arabi en Deleuze, de Rode Khmer en Kommune 1, Lenin en Che, de Heilige Drievuldigheid, moderne film, Roland Barthes, persoonlijke ontmoetingen, onbekend Russisch vormingstheater. Met zijn eigen opvatting over liefde als radicaliteit erbovenop: liefde als hefboom van rebellie, onrust en ongemak.

HET RISICO LIEFDE

Nu naderen we de kern van de zaak: liefde betekent een breuk, het onverwachte, het zotte. Toeval en derhalve risico. Liefde is ‘vallen’, aldus Horvat, zoals in de Engelse uitdrukking ‘to fall in love’. Liefde is onzichtbaar en ongrijpbaar. Omdat liefde verbonden is met seks, is het ook een instinct en derhalve onuitroeibaar. Liefde is een verlangen, een explosie, energie. Een autoritair systeem, van welk genre ook, kan hierin enkel een gevaar zien. Die energie wordt dan ook gekanaliseerd of gesublimeerd: jongeren moeten aan “gezonde” sport doen in plaats van te seksen. Zich aan god wijden, niet aan de vrouw. Een autoritair regiem wordt onder andere gekenmerkt door de focus op een Hoger Doel, waarvoor elk aards doel moet onderdoen en wijken. Liefde en seks, maar ook elke andere vorm van genot en verlangen, dienen te wachten. Eerst gaat alle aandacht naar de Revolutie, de Partij, God. Helaas voor de stalins en de ayatollahs: liefde is een verlangen dat eigen is aan de mens. Elk regime moet zich uiteindelijk gewonnen geven. Hoe ascetischer en bovenwereldlijker hun eisen, hoe sneller hun nederlaag nadert. De ogenschijnlijk zuivere leiders, hebben namelijk ook een dubbelzinnige, laffe, hypocriete kant: ze genieten zelf met volle teugen van de geneugten die ze hun onderdanen en volgelingen ontzeggen. Juist daarom weten ze maar al te goed hoe explosief liefde, verlangen en genot zijn. En hoe uitzichtloos hun strijd – waardoor ze steeds harder klappen met de zweep, vruchteloos.

HERUITVINDING

Waarom is dat alles zo belangrijk? Om de zeer eenvoudige reden, aldus Horvat, dat elke revolutie zich voorneemt om ook (ook) het leven van alledag te veranderen. Lenin en Che stonden niet enkel een ander “systeem” voor, maar ook een andere levenswijze. Geen omverwerping van de structuren, zonder omverwerping van de moraal die de structuren onderstut, ja, legitimeert. Horvat: “De heruitvinding van de wereld zonder de heruivinding van de liefde, kan nooit een echte heruivinding zijn” (p. 27).

Precies op dat moment kan de revolutie uit de bocht gaan.
De individuen die de revolutie voeren, verwachten namelijk dat het leven van alledag vrijer en opener wordt. De leiders die alles onder controle willen houden, geven echter tegengas en doen uiteindelijk het omgekeerde van wat de revolutionairen verlangen: de controle wordt versterkt, de vrijheid ingeperkt. Camera’s, voorschriften, verklikkers en uitstel, altijd maar uitstel. Liefde en vrijheid zijn even niet aan de orde, de revolutie moet eerst voor de volle 100% zijn doorgevoerd. Een illusie en een drogreden, want een revolutie rolt altijd verder.
Precies op dat moment ging de revolutie effectief vaak uit de bocht.
De Rode Khmer bedacht dat sentimentele banden onder vrienden en familieleden de vereenzelviging met een hoger doel (de staat, revolutie, het communisme) zouden vertragen. Klopt. Daarom werden gezinnen uit elkaar gehaald en werden verplichte huwelijken ingesteld. Dat manoeuvre loopt echter faliekant af, omdat het vertrouwen verdwijnt en tegenreactie de kop opsteekt, waarop nog meer onderdrukking volgt. In de Berlijnse “Kommune 1” wilde men zich bevrijden van alle dwangmatigheid inzak seks en relaties. Goed. Ook hier moest alles snel-snel gaan, in functie van een hoger doel: een gedesublimeerde, transparante samenleving: seks hebben met iedereen werd verplicht, intimiteit verruild voor “transparantie” van het type Big Brother: neuken doe je waar iedereen bij staat, anders ben je burgerlijk bezig.

EN / EN

Nu we dat allemaal hebben ervaren: hoe voorkom je die ontsporing bij de volgende revolutionaire gelegenheid? Dat is in het boek van Horvat helaas niet duidelijk. Het voorstel klinkt nochtans eenvoudig en overtuigend: het is niet OF de revolutie, OF de liefde. Het moet zijn: EN de revolutie, EN de liefde: “Je volledig wijden aan zowel de Revolutie als je Geliefde is de ware radicaliteit van de liefde” (p. 152). Dat wisten we al. Dus, nogmaals: hoe voorkom je dat het telkens opnieuw scheef loopt? Waar zit de ‘bug’? Dat komen we niet te weten bij Horvat. Zijn opvoering van de Heilige Drievuldigheid als alternatief construct is leuk, maar overtuigt niet. Dat gaat als volgt. De liefde van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, is niet complementair, d.w.z. ze hebben elkaar lief zonder elkaar voor de voeten te lopen (de verhouding “non est”). Ze herkennen zichzelf echter in de weerspiegeling van God, de “est” is. De ware liefde is dan de verhouding tussen “non est” en “est”: God. Of voor ons: de Revolutie. Tot daar de redenering.

Kan het ook eenvoudiger?
Me dunkt van wel.
Revolutionairen moeten maar eens ophouden met te beginnen bij de structuren en dan te oreren dat de rest wel zal volgen, want het blijft bij oreren. Draai het eens om.
Twee: het omgekeerde van de leugen (de repressieve staat, de burgerlijke samenleving, bijv.) is niet noodzakelijk een goed, maar mogelijks evengoed een leugen, zeker bij gedecreteerde veralgemening.
Plus: hou eens op om in één beweging “de” wereld te veranderen, of “de” maatschappij: dan kan je namelijk niet anders dan focussen op “het” systeem. En dat systeem zit al eeuwen zo verankerd, dat je het met geen paardenspan weg kan sleuren. Tijdens je eigen leven toch niet. En daar wringt een existentieel schoentje: we willen de gecompleteerde revolutie (update 100 van 100) zo graag zelf meemaken en er nog lang van genieten. We hebben er tenslotte onze kloten voor afgedraaid. Toch?

Eén ding weten we ondertussen wel: verlangen en liefde roei je niet uit, tenzij je de mens zelf fysiek uitroeit.