Dit is een werkdocument voor de werkdag d.d. 3 september 2011 van de “Werkgroep Atheïsme” van het HVV. (EB)

SAMENGEVAT

Deze tekst pleit ervoor om de termen ‘atheïsme’ en ‘atheïst’ een opbouwende invulling mee te geven door het atheïsme en de atheïst zichtbaar te maken -  en dus ook concreet en herkenbaar. Al te vaak zijn niet enkel de anderen maar ook wij met negatief imago en pejoratieve bijklank bezig, zodat we te vaak in verdediging spelen en enkel zeggen wat ons   tegen staat. 

1 EEN NEGATIEF

Atheïsme wordt meestal, ook door atheïsten, negatief ingevuld.  De begrippen ‘atheïsme’ en ‘atheïsten’ hebben heel vaak een pejoratieve bijklank. Wij zijn tégen.

Dat komt natuurlijk omdat een atheïst zich afzet tegen goden en godsdiensten. Voor een atheïst zijn goden en godsdiensten immers overbodig, afwezig of schadelijk. Uitspraken en houdingen in dit verband zijn dus per definitie negatief geladen. 

Deze negatieve invulling of pejoratieve bijklank wordt uiteraard versterkt door de vigerende  woordenschat: een “atheïst” is ten gronde een a-theïst en het atheïsme is in wezen een a-theïsme. Dat deze termen compleet negatief geladen zijn, valt makkelijk te verklaren door de historische en culturele context. Godsdienst, god en geloof’ waren de norm en derhalve is het atheïsme een afwijzing, een contra, een ontkenning, dus iets negatiefs. 

Een positievere verklaring zou perfect kunnen, zeker nu god niet noodzakelijk de morele norm dicteert en theorieën van fysici ook bij gelovigen hoger scoren dan de Genesis. De simpelste taalkunde helpt ons daarbij: a-theïsme is geen anti-theïsme en een a-theïst is niet noodzakelijk een anti-christ. Er bestaat voor ons een mooi Nederlands woord: goddeloze. De betekenis van dat woord is, zoals a-theïsme, onderhevig aan de heersende moraal en cultuur.

Alle taalkundige invallen ten spijt, is het beeld dat anderen van ons hebben negatief geladen.Maar helaas ook te vaak het beeld dat wij van onszelf hebben en verspreiden.Daardoor bevinden wij ons op het territorium van de gelovigen. En zo spreken en handelen wij, atheïsten, voortdurend vanuit een verdedigingspositie. Wanneer gelovigen ons intolerant tot fanatiek vinden, proberen wij uit te leggen dat we niet zo “a” zijn als zij denken. Maar zolang we onszelf vooral “a” vinden, mogen we de anderen, de gelovigen, niet te veel ten kwade duiden, tenzij kwade wil. 

2 POSITIVO

Het is de hoogste tijd dat wij een positieve, opbouwende invulling geven aan de terminologie en dus aan onszelf en onze levensbeschouwing. 

1 Gemeenschappelijk

Laten we vooreerst niet in de valkuil trappen  van “het” atheïsme. Het atheïsme, zoals elke levensbeschouwing, kent vele varianten. Ikzelf ben atheïst omdat god, goden en godsdiensten eenvoudigweg afwezig zijn in mijn leven. Ik hou me niet bezig met bewijzen en tegenbewijzen over het bestaan van god, want voor mij is Hij toch niet aanwezig. Anderen vinden god overbodig, wat inhoudt dat hij kan bestaan maar niet nodig is als verklaringsgrond, bijvoorbeeld als schepper van de wereld of als  bedenker van een moraal. Weer anderen spreken vooral over de feitelijkheid van de godsdienstbeleving en de praktische consequenties van het geloof, die zij ronduit schadelijk vinden. In navolging van de ‘religiometer’ van Anne Provoost [1], zou het nuttig zijn een ‘atheometer’ op te stellen. Hij zou duidelijk maken welke de gemeenschappelijke basisis van allen die zich atheïst noemen, waar het grijze overgangsgebied zich bevindt en wanneer de “a” betekenisloos blijkt te zijn. Eén enkel, ondeelbaar atheïsme is niet alleen onbereikbaar, maar evengoed overbodig en gevaarlijk. “Het” atheïsme kan niet anders dan dogmatisch zijn.  Dat hebben we gemeen met een andere “a”: het anarchisme. 

2 Beweging

Toch kunnen we beter een beweging oprichten, zodat de herkenning helderder wordt voor onszelf en voor de buitenstaanders. Zodat men zich ergens bij kan aansluiten zonder daarom een horige te worden. Een beweging - geen partij of zuil. De beweging bezorgt ons een identiteit, een gezicht. Natuurlijk is zo’n beweging dan ook een pispaal. Op pragmatisch vlak, laat een beweging toe om de media te halen, want onze media hebben lak aan de individuele burger-met-een-mening, tenzij voor sensatie en uitlach-tv. Media laten enkel confraters, academici en “vertegenwoordigers van” aan het woord, al zijn het twee vrouwen en een gehoofddoekte paardekop. Laten we die mediakans grijpen, in alle relativiteit.

In het Vlaanderen van de euthanasie, de crematie  en – helaas – van de zelfmoord, zijn concepten als ‘god’ en het ‘hiernamaals’ zeer relatieve tot lege begrippen geworden.  Een atheïstische beweging kan minstens een referentiepunt vormen.

3 Minderheid

Als anderen zich als ‘minderheid’ mogen roeren, dan wij ook. Waarom, overigens, zijn wij geen lid van het Minderhedenforum [2]? Dat is toch geen religieus forum? Ik lees dat het forum in kwestie de “etnisch-culturele minderheden in Vlaanderen” bundelt, waaronder  christelijke Italiaanse arbeiders, woonwagenbewoners en het ‘Platform voor Russisch sprekenden’.  Samen meer dan 1000 verenigingen, daar kunnen wij toch nog bij? 

4 Zingever

We mogen evenmin in de valkuil trappen die atheïsten als eens voor zichzelf durven graven, de valkuil van het atheïsme als een allesomvattende, volwaardige levensbeschouwing naast alle andere. Men ruikt al bijna de subsidies. Dan zouden wij immers naast de vrijzinnigheid komen te staan, zowel in zijn Vlaamse, Nederlandse (protestants geïnspireerde) als Franse (de laïcité) interpretatie, maar evengoed naast een andere verscheiden reeks levensbeschouwingen die godsdienst en goden, vooral de monotheïstische, niet voor vol aanzien. We dienen atheïsme te bekijken als een onderdeel van een ruimere humanistische beweging waarin de mens als enige zingever optreedt en een bovenmenselijke zingever en schepper niet bestaat. Het niet-bestaan van god (afwezig, overbodig, etc.) kan worden gezien als een summum van humanistische consequentie en dit in tegenstelling tot ietsisme, deïsme, agnosticisme, de Angelsaksische tendensen binnen de vrijmetselarij en diverse leerstelsels waarin wel een klassieke monotheïstische god ontbreekt maar het bovenmenselijke toch aanwezig blijft (bijv. het animisme) of waar de menselijke zingeving weinig zin blijkt te hebben (bijv. boeddhisme). 

5 Allianties

Een positieve, opbouwende  kijk laat toe het beeld van onszelf te verduidelijken en te verdiepen: godsdiensten worden al eeuwen bestudeerd, wij moeten het  atheïsme bestuderen. Wij moeten vooral de grenzenmet aanverwante bewegingen en levensbeschouwingen aanmerken en hieruit ook een actie- en taakverdelingdistilleren. Veel atheïsten nemen de dag vandaag een compleet tegengestelde houding aan: hun ongenuanceerde aanvallen op allerlei praktische uitingen en toepassingen van deze of gene religie, verscherpt het beeld van de antichrist met een negativistische kijk op het leven en zijn medemens, zo negativistisch en zo deterministisch soms dat ze het leven-is-lijden-syndroom van religies benadert. Dit type atheïst is een persoon die geen positieve wending  kan geven aan zichzelf en in zijn voortdurende afwijzing niet op zoek lijkt te zijn en dus evenmin ontmoetingen wenst. Het zou nuttig zijn elke kritiek op godsdienst en godsdienstbeleving te koppelen aan een alternatief en toch minstens aan enige uitleg. Duizend antiklerikalen maken nog geen vrijzinnige moraal. Duizend godsdiensthaters vormen geen atheïstisch genootschap. 

Het is verder zaak om uit te kijken naar bondgenoten [3]. Allianties hoeven het beeld van het atheïsme niet te verzwakken, maar dienen het integendeel scherper te stellen en vooral  aannemelijk en zichtbaarder te maken. Let wel: een bondgenootschap is nog geen oecumene (persoonlijk hou ik niet van al die halve oecumenische activiteiten waar het HVV aan meedoet, zoals debatten met boeddhisten en ‘gematigde’ vertegenwoordigers van de drie mono’s).    

3 ZICHTBAAR WORDEN

Een atheïstische beweging kan het atheïsme zichtbaar, herkenbaar en concreet maken door bepaalde acties te voeren.

Herkenbaar: we zijn met velen, volgens Greg Epstein met 1 miljard, verspreid over heel de wereld. Daar  horen ook gekende figuren bij (daarom geen BV’s), maar laten we vooral de doorsnee ongelovige niet vergeten en afstappen van de waanidee dat men veel boeken moet hebben gelezen of in debat moet kunnen treden met verwaande figuren zoals een Rik Torfs, om zichzelf atheïst te mogen noemen. Als een verdienstelijk persoon zich een epitheton als ‘joods’ mag opspelden, (zoals in: een ‘joodse wetenschapper’), wat let ons dan?    

Zichtbaar, omdat onze denkbeelden en veel atheïsten vooral onzichtbaar zijn. Het is niet omdat wij niets eisen of niet op subsidie uit zijn, dat we ons bestaan moeten verzwijgen. Hoe kunnen we dan begrip, tolerantie of respect verwachten? Richt een beweging op. Waarom publiceert niemand een atheïstische kijk op het nieuws? Waar zijn de atheïstische verzen en liederen? [4] Waar besteden wij aandacht aan boeken over atheïsme en waar promoten we ze? Waar is onze inbreng in / promotie van sites zoals ‘godvoordommen’. Wij moeten samenkomen en dat melden opdat men het zou vermelden (we zijn geen schapen en komen dus niet met 1 miljoen een Leider toejuichen, maar er zijn toch nog schakeringen tussen nul en 1 miljoen).

Concreet: tussenkomen en zeggen waar we voor staan. Een argumentarium opbouwen om alle gebruikelijke argumenten tegen het atheïsme op een verstandige te kunnen tegenspreken. Ingaan op bepaalde nieuwsitems en de onwaarschijnlijke kwakzalverij die dagelijks in het rond wordt gespoten. 

De acties kunnen natuurlijk direct gericht zijn naar de media (brieven e.d.). Vanwege onze relatieve onbekendheid echter en de manier waarop onze media ‘nieuws’ interpreteren, is het zeker in het begin aan te raden om wat te provoceren. Waarom dienen wij geen aanvraag in bij het Minderhedenforum? Waarom niet eens een atheïstische ‘bezinningsruimte’ aanvragen? 

Laten we vooral de straat niet vergeten. In Gent (en zoveel andere plaatsen, dit is al een simultane actie!), kunnen we de straat of het plein genoemd naar de ‘pedagoog’ Francesc  Ferrer aanvullen met ‘atheïst’. Het kan geen probleem zijn om in Vlaanderen / België of breder, straten en pleinen te vinden die verband houden met atheïsme, slachtoffers van godsdienst… Het zijn  plaatsen waar we herdenkingen kunnen houden, een eerbetoon organiseren, straatnaamborden ‘aanvullen’, bloemen doen bloeien. 

Alleen onze creativiteit is de grens. 

© Eddy BONTE (redactie 26 mei 2012) [op deze site 17 mei 2013]

Deze tekst werd ook gepubliceerd op de website van het Atheïstisch Verbond, waarvoor dank: http://atheistischverbond.nl/

P.S.: 

A)  In deze tekst wordt niet nader ingegaan op het onderscheid tussen geloof en religie, kerk en godsdienst, religieuze praktijk en Heilige Schrift.  

B) In deze tekst wordt gepleit voor een atheïsme in zijn zuiverste zin, dus zonder bruggen te slaan naar religiositeit (Leo Apostel) of spiritualiteit (André Comte de Sponville). 

NOTEN

[1] Anne PROVOOST, Beminde ongelovigen. Atheïstisch sermoen. Pamflet, Amsterdam-Antwerpen, Querido, 2008  

[2] www.minderhedenforum.be

 [3] Grep EPSTEIN, Good without God. What a Billion Nonreligious People Do Believe, William Morrow, 2005

[4] Dichter zonder naam, Worstelen met god, zie www.eddybonte.be > Opinies > atheïsme.