Antoni Tàpies: abstracte kunst als wapen

 

Zwaar tegen de zin van het Franco-regime, slaagde de Catalaanse kunstenaar Antoni Tàpies  er in om vrij jong internationaal door te breken. Het liet hem toe zijn overtuiging intact te houden en zijn schilderijen en installaties te voorzien van  interpreteerbare en tegelijk niet mis te verstane boodschappen. Tot begin 2019, kan u in Barcelona een vijftigtal werken bekijken onder de noemer “Biografía política”: een artistiek leven geïllustreerd met politieke statements die perfect aansluiten bij het Catalonië van vandaag.

 

In vergelijking met een Miró, Picasso of Dalí, geniet  Antoni Tàpies (1923-2012) bij ons niet zo’n grote faam. Toch maakte hij al vrij jong deel uit van een avant-garde die zich in de jaren vijftig meteen internationaal positioneerde en door de aard van haar artistieke expressie niet enkel de kunstwereld, maar ook diverse politieke regimes tegen zich in het harnas joeg. Abstracte kunst was ‘not done’, een beetje ‘entartet’ toch en bovendien inhoudelijk moeilijk controleerbaar. Maar precies daarmee pakte Tàpies uit. Met zijn ‘Homenatge a Federico García Lorca’ werd hij in 1952 genomineerd voor de Carnegie Prize, maar het dictatoriale regiem, dat de moord op Lorca op haar geweten had, namen het werk in beslag. Zes jaar later, sleepte Tàpies toch die prijs in de wacht en gooide hij hoge ogen tijdens de Biënnale van Venetië. Daar kon geen censuur meer tegen op. Hem dwarsbomen zou contraproductief werken.

Wit kruis

Tàpies kwam op voor “Llibertat”, vrijheid: de vrijheid van meningsuiting en artistieke expressie, dat spreekt, maar ook voor de vrijheid van Catalonië en het Catalaans (dat toen verboden was op school, in het leger, de administratie, enz.). Toch staat zijn kunst niet ten dienste van de politiek of een maatschappelijk bestel. Hoewel hij tot de abstracte kunst wordt gerekend, spreken veel schilderijen en installaties duidelijke taal. Het begon met een eenvoudig symbool: een wit kruis op een donkere, sombere achtergrond. Ten tijde van de ‘posguerra’, na de burgeroorlog dus (1936-39), kon dat in Catalonië, dat het langst had standgehouden tegen Franco en daar een zeer zware prijs voor betaalde, enkel verwijzen naar de talloze graven die de oorlog had gekost, maar ook naar de executies, martelingen en opsluitingen die nog altijd tot de geplogenheden behoorden. Maar in dat kruis had hij ook de “T” van zijn familienaam verwerkt. En is een kruis geen christelijk symbool, dat mooi past in het oerkatholieke Spanje van toen? Verwarring alom, want symboliek en interpretatie is aan totalitair denken nu eenmaal niet besteed. De Catalaanse kleuren (geel en rood) komen veelvuldig voor, maar zijn dat ook niet toevallig de Spaanse kleuren? Enkel de rode strepen op gele achtergrond verwijzen duidelijk naar het Catalaanse vaandel. Maar is een streep meer dan een streep, en zo ja, wat is het dan?

La Caputxinada

Tàpies was in 1966 van de partij toen studenten en intellectuelen in Barcelona een eerste poging deden om het hoger onderwijs te ontdoen van het eenheidsdenken. De vergadering vond plaats in het klooster van de Kapucijnen en het evenement staat in de geschiedenisboeken genoteerd als “la Caputxinada”. Alle deelnemers werden opgepakt en veroordeeld. Tàpies kwam er goed van af en betaalde bijna alle boetes van zijn kompanen uit eigen zak. Hij vereeuwigde die daad van verzet, die daad van vrijheid. Hij was ook van de partij toen alle Catalaanse antifascisten op 7 november 1971 vergaderden in de kerk van Sant Augustí. Ook die daad van verzet, die aspiratie naar vrijheid,  zette hij om in een groots werk.
Zo specifiek is hij lang niet altijd. Een van de indrukwekkendste en ‘eenvoudigste’ werken van deze tentoonstelling is een groot vlak waarop één handboei is gemonteerd – niet geschilderd – met daaronder een druppel, een ruwe veeg en meer druppels. Het heet  “Pintura amb manilles”, ofte schilderij met handboei.
De veelduidigheid, de interpretatiemogelijkheden en de symboliek zorgen ervoor dat het werk van Tàpies niet kan worden gerecupereerd door één partij of ideologie  – én dat het regime van Franco niet zomaar kon optreden. Tegelijk is het ontdaan van dubbelzinnigheid.

Het immense oeuvre van Tàpies is natuurlijk veelzijdiger, zowel inzake thematiek als de gebruikte materialen en technieken (zeefdruk, monotype, potlood, hout, email, enz.), dan op “Biografía política” is te zien. De tentoonstelling is wel uniek, omdat ze tegelijkertijd de historiek van een oeuvre vertelt door verspreid werk samen te brengen én focust op één onderwerp: het absolute verzet tegen tirannie en de absolute strijd voor vrijheid. Precies wat ook vandaag de dag in Catalonië op de agenda staat. Maar bij uitbreiding op wel meer plaatsen op de wereld waar een doek bestaande uit vier bloedrode, verticale strepen met bloedrode spatten en druppels rondom rond, bekrast met woorden als ‘democratie’, ‘cultuur’ en ‘waarheid’, meteen wordt begrepen. Als de censuur niet toeslaat. 

© Eddy Bonte www.eddybonte.be * Ook gepubliceerd in De Groene Belg

De tentoonstelling “Biografía política” loopt tot 24 februari 2018 in de Fundació Tapies, c/ Aragó 255,  08007 Barcelona, www.fundaciotapies.org