DE FAKKELDRAGER bevat korte, specifieke bedenkingen en oprispingen over vrijzinnigheid en wat ermee verband houdt.

3 WAAROM DE BOTTON NIET VRIJZINNIG IS

[Wat voorafging: In "De Geus" van maart 2012 ("magazine vrijzinnige actualiteit Oost-Vlaanderen") neemt HVV-voorzitster Marieke Höfte het op voor Alain de Bottons "School of Life" en zijn boek over religie voor atheïsten. Naar mijn mening kan de vrijzinnigheid echter niets van de Botton leren ]

Men kan over “Religie voor atheïsten” van Alain de Botton van mening verschillen, zoals Marieke Höfte (pro) en Björn Siffer (contra) van het HVV, maar men kan niet beweren dat zijn boek enige relevantie zou bezitten voor de vrijzinnigheid of het vrijzinnig individu. Het mensbeeld van de Botton vertrekt namelijk van de gebrekkige mens en dat is iets helemaal anders dan de maakbare mens. De gebrekkige mens, denk alleen nog maar aan de Bottons opmerking over het “gebrekkige geheugen” , moet hulp krijgen van  professionals die het wel weten en van wie de hulpvrager afhankelijk is. De maakbare mens, het mensbeeld dat wordt voorgestaan door de vrijzinnigheid, vertrekt van het omgekeerde: zelfontplooiing, zelfredzaamheid, autonomie en emancipatie. Deze maakbare mens geeft en krijgt  in solidariteit en samenwerking. Hij bevrijdt zichzelf met anderen in plaats van zijn lot in handen te leggen van een instantie buiten hem, een hogere instantie die hem bevrijden moet van zijn hulpeloosheid. In deze tijden van luxe en overvloed,  spreekt de Botton natuurlijk over de psychisch of psychologisch gebrekkige mens, die zijn eigen onafhankelijkheid uitroept omdat hij zich aansluitend therapie kan permitteren. Op een vrij pietluttig niveau zelfs: het sterkste voorbeeld, voluit geïllustreerd op p. 5 van De Geus, is dat van de “bibliotherapeut” die mensen helpt die niet meer weten wat te lezen omdat er zoveel verschijnt! Dit is simpelweg een vorm van coaching, zoals men ook een coach kan inhuren om te assisteren bij het shoppen of de keuze van de kleuren in uw nieuwe woning. Hoe dan ook: zelfverklaarde hulpeloosheid en onafhankelijkheid gevolgd door redding middels professionals, hoort niet thuis in het humanistisch mensbeeld.

Op de zogenaamd “pertinente vraag” van de Botton “of we van religies iets kunnen leren zonder gelovig te moeten zijn”, luidt het antwoord logischerwijs: nee. Als we van religies iets leren zonder gelovig te zijn, dan zijn dat per definitie niet-religieuze elementen. Het gaat dan, bijvoorbeeld, om gevoelens van samenhorigheid of effecten van groepsdynamica – de specialiteit van tv-predikanten en gebedsgenezers. Daar kennen religies inderdaad iets van, of beter: daar kennen de religies van de geopenbaarde god en het Boek iets van, want zij zijn de top sellers van de troost, de vergiffenis, de zaligheid, enzovoorts, maar dan wel in of door een God. De zg. “trukendoos” van onze religies – rituelen, vaste feestdagen, liturgische handelingen – is absoluut geen exclusief aanbod van religies.  Geen cultuur bestaat zonder. In veel culturen echter, heeft de godsdienst deze “trukendoos” voor zichzelf opgeëist, vooral waar ze toepasbaar is op de overgangsmomenten van het leven. Alternatieven werden verketterd en als bijgeloof buitenspel gezet. Zo zijn religie en de trukendoos komen samen te vallen. Om te beseffen dat deze trukendoos ook buiten het religieuze geldig is, verwijzen we Alain de Botton naar The Golden Bough, of naar Mircea Eliade. Profaan gebruikt, gaat het overigens niet langer om trucs.

Overigens: waarom zouden vrijzinnigen middels de Botton tot de “ontnuchterende” vaststelling komen dat wij niet alleen rationele, maar ook emotionele mensen zijn. Sinds wanneer zijn vrijzinnigen geen “emotionele” mensen? Alleen: vrijzinnigen proberen het emotionele niet te laten spelen wanneer zij, zoals het hoort,  een onderwerp onbevooroordeeld en adogmatisch benaderen. Deze houding, ook eigen aan het vrij onderzoek, heeft niets van doen met de vrijzinnige die is overmand door liefdesverdriet - het emotionele voorbeeld dat Marieke Höfte aanhaalt. Als de vrijzinnigheid al een vergissing heeft begaan, dan die van het kind en het badwater: omdat wij rituelen en plechtigheden enkel kenden van de kerk, hebben we ze met de kerk vereenzelvigd en derhalve gemeend ons daarvan radicaal te moeten bevrijden. Typische overkill van een eerste, ongenuanceerde tegenreactie.  

Laat de Botton maar. Uit zijn Schoof of  Life leer ik bijvoorbeeld dat de Botton plechtigheden en rituelen helemaal loskoppelt van een vaste gemeenschap met gedeelde waarden, terwijl dat de condition sine qua non is opdat een ritueel zou werken. Mensen van diverse komaf die elkaar niet kennen en enkel een verondersteld tekort gemeen hebben in een restaurant samenbrengen, levert geen ritueel op, misschien wel een therapeutische sessie. Rituelen dienen niet om tekorten weg te werken, wel om onszelf aan onze waarden, idealen en beloftes te herinneren. Het ritueel herhalen we niet omdat de mens een “gebrekkig geheugen” zou hebben (dixit de Botton), maar omat de geest even zwak is als het vlees. Daarom worden morele voorschriften herhaald en overgeleverd, beseffende dat zelfs dan succes niet is gegarandeerd.

Eddy Bonte, lid van de Werkgroep Atheïsme van het HVV (red. 07mei2012). De oorspronkelijk tekst verscheen in De Geus, mei 2012 (jg. 44, nr. 5)

2 FEESTDAGENKALENDER

Als atheïst lig ik niet echt wakker van de katholieke natuur van feestdagen als Paasmaandag of O.L.V.-Hemelvaart. Dat is echter nog geen reden om het Universele Niets als alternatief voor te stellen. Om even een voorbeeld buiten Vlaanderen te nemen: vorig jaar plaatste de Haagse Hogeschool (Den Haag) geen kerstboom meer in de centrale hal. Past niet bij een “internationale, multiculturele school”,  want zo’n kerstboom is “redelijk gerelateerd aan een christelijk feest” – aldus de woordvoerder. Kerstbomen werden ook al op andere plaatsen geweerd, bijv. op de klimaatconferentie in Kopenhagen.Multicultureel betekent hier dus schrappen tot het Niets overblijft. Dergelijk cynisme is een gemiste kans om waarlijk pluralistisch te handelen door uit te leggen dat a) sommige christelijke feesten en hun symbolen  in wezen pre-christelijk zijn b) de Vlaamse / Westerse samenleving daar steeds minder homogeen over denkt, want o.a. atheïsten, sommige gereformeerden en getuigen van Jehova hebben aan kerstdag e.d. geen boodschap. Dit alternatieve standpunt  vermenigvuldigt kennis, empathie en ervaringen, in plaats van het overkoepelende Niets tot norm te verheffen. Maar ja, hic et nunc onder de mensen inruilen voor het Niets bij God is natuurlijk het hoofdstreven van de betrokken godsdiensten.

Eddy Bonte (niet-gepubliceerde lezersbrief aan De Morgen, 13 november 2010) (red. 7 mei 2012)

1 GODSDIENST EN ZEDENLEER

Reactie op het artikel "Aanpassing lessen godsdienst krijgt fiat" (De Morgen, 23 mei 2011), n.a.v. een voorstel tot decreet met Jean-Jacques De Gucht als initiatiefnemer. Reactie geplaatst als lezersbrief in De Morgen op 24 mei.